Lurra planetaren historia. Lurraren adina.

 Geokronologia. Denbora geologikoa.

 Iraungiketak.

 

 

1.- Lurraren adina neurtzea:

Buffon izan zen XVIII. mendean Lurraren adina zientifikoki aztertu zuen lehen pertsona.

Lurraren adina kalkulatzeko, gure planeta hozten ari den fusio-masa dela suposatu zuen eta hozte-abiadura egokia aukeratuz, Lurraren adina kalkulatu ahal izan zuen. Horregatik, Lurrak 75.000 urte zituela adierazi zuen.

Buffon-en lana sinplea da, baina Genesitik lor daitekeen Lurraren adina zalantzan jarri zuen lehen ikerketa izan zen.

Arazo hau argitu nahian, John Philips-ek beste mota bateko ikerketa egin zuen XIX. mendean. Bere ustez, estratu bakoitzaren lodiera neurtzea litzateke denbora geologikoa neurtzeko biderik aproposena. Estratu bakoitzaren lodiera neurtuz eta sedimentazio-tasaren batezbestekoa jakinik, Lurraren adina kalkula zezakeen.

Sedimentazio-tasaren denborarekiko aldaketa ezin zuen ezagutu eta, beraz, kalkuluak egiteko sedimentazio-tasa konstantea izan dela onartzera beharturik aurkitu zen, nahiz eta berak hipotesi hau dudan jarri.

Kalkuluak eginez, Lurrazalaren adina 96 milioi urtekoa zela adierazi zuen..

Beste zientzilari batzuek ere arazo berbera landu zuten XIX. mendearen bukaeran. Hauetariko bat John Joly dugu.

John Joly-k zioenez, Lurraren adina itsasoek duten sodio-kantitatearen bidez jakin daiteke. Hasieran itsasoak ez zuen gatzik eta ibaiak izan dira gatza pixkanaka-pixkanaka itsasora eraman dutenak. Prozesu hori abiadura uniformez gertatu zela suposatu zuen.

Kalkuluak egin zituen eta Lurraren adina 90 eta 99 milioi urte bitartekoa zela aurrikusi zuen.

 

Lord Kelvin zientzilaria ere emaitza horretaraxe iritsi zen XIX. mendean.

Lord Kelvin-ek, Buffon-en ideia abiapuntu bezala erabiliz kalkulatu zuen Lurraren adina. Kelvin-en ustez, Lurraren adina gure planetaren barne-tenperaturaren azterketaz lor daiteke. Lurra hasieran fusio-masa bat zen. Urtutako harriak hoztean, bolumen-kontrakzioa jasaten dute.

Lurrazalean zeuden harriak beraz, hoztu egin ziren eta bolumen-kontrakzioa dela eta beraien dentsitatea handiagotu egin zen, hondora joan zirelarik.

Fenomeno hau dela eta, konbekzio-korronte batzuk sortu ziren planeta guztiz solidifikatu zen arte.

Kalkulu aproposak eginez, Lurraren adina 98 milioi urtekoa zela adierazi zuen.

Dena den, Kelvin-ek bere legea aldatu egin zuen eta XIX. mendearen bukaeran, Lurraren adina 24 milioi urtekoa zela zioen.

 

Ikerketa erradiaktiboak (metodo erradiaktiboa):

Henry Becquerel-en erradioaktibitateari buruzko lanak 1896. urtean kaleratu baziren ere, ez zen 1903. urtera arte (hau da, Pierre Curie-k radio-gatzek bero iraunkorra igortzen zutela ikertu arte) kontutan hartu erradioaktibitateak geologi azterketetan izan zezakeen garrantzia.

Elementu erradioaktibo batek deskonposatzeko behar duen denbora zehatza da eta ez du baldintza fisiko-kimikoekin zerikusirik. Hori dela eta, unibertsoan elementu erradioaktiboen kantitate bat sortzen denean, elementu hori deskonposatzen hasten da.

Deskonposatzean, elementu berriak agertzen dira.

Sortutako elementu-kopurua neurtuz eta hasierako elementuen desintegrazio-abiadura jakinik, jatorrizko elementuak noiz sortu ziren kalkula dezakegu.

Elementu erradioaktiboen desintegrazio-abiadura adierazteko, semidesintegrazio-periodoa erabiltzen da. Semidesintegrazio-periodoa, materialak hasieran zeuden atomoen erdiak desintegratzeko behar duen denbora da.

Honela, 14C (14 a.m.u.ko masa atomikoa duen karbonoaren isotopoa), nitrogeno bihurtzen da bere semidesintegrazio-periodoa 5.570 urtekoa delarik. Semidesintegrazio-periodo hau, oso txikia da eskala geologikoarekin konparatuz.

Beraz, azkeneko 50.000 urteak ikertzeko bakarrik balio du. Bestalde, 87Rb estrontzio bihurtzen da bere semidesintegrazio-periodoa 47.000 milioi urtekoa delarik. Rubidioa beraz, elementu aproposa da harrien adina finkatu ahal izateko.

Beste elementu aproposak, uranioa, torioa eta potasioa dira.

 

Arthur Holmes geologoa (irudian, 1890-1965) izan zen metodo erradioaktiboen bidez Lurraren adina ezagutzen saiatu zen lehena.

Uranioa eta torioa berun bihurtzen direla jakinik, Holmes-ek harrien torio eta uranio-kantitateak eta deskonposatzean sortzen den berun-kantitatea aztertu zituen. Elementu hauen semidesintegrazio-periodoa kontutan edukiz, Lurrarentzat 1.600 milioi urteko adina proposatu zuen.

Metodo erradioaktiboak hobetu zirenean, Holmes-ek Lurraren adina 4.500 milioi urtekoa zela adierazi zuen.

Metodo erradioaktiboak duen akatsetako bat, elementu aproposak dituzten harriekin bakarrik erabili ahal izatea da.

Dena den, errorea deuseztea posible egiten duten metodoak badaude.

 

Gaur egun, geologoek Lurrarentzat 4.700 milioi urteko adina proposatzen dute.

Meteoritoen eta Ilargiaren adina 4.700 milioi urtekoa denez, Eguzki-sistemaren adina 4.700 milioi urtekoa dela pentsatzen da.

Esan beharra dago, lurrazalean aurkitu diren harri zaharrenek 3.800 milioi urteko adina dutela; Ilargi eta meteoritoen adina baino 900 milioi urte gutxiago.

 

 

 

 

Jarduera 1. Aurreko informaziotik abiatuta, osa itzazu taula honen hutsuneak:

 

	Buffon-ek eman zuena	John Philips	John Joly	Lord Kelvin	H. Becquerel	Arthur Holmes-en arabera	Gaur egungoa
Lurraren adina (erne! unitateak)
Erabilitako aztertze-metodoa
Noizko informazioa da?

 

 

 

2.- Geokronologia absolutua eta erlatiboa. 

 Denbora geologikoak neurtzeko bi teknika multzo erabiltzen dira:

2.1-Geokronologia absolutua (Datazio absolutua, erradiometrikoa):

Metodo honen bidez, adin jakin bat ezar diezaiokegu material (harri edo sedimentu-geruza bati) bati.

 

Metodo erradiometrikoa erabiltzen da; Datazio erradiometrikoa-material baten adina kalkulatzen du, desintegrazio bateko hasierako elementuaren eta amaierako elementuaren ehunekotan oinarritutak.

 

Zenbait elementuren nukleo atomiko ezengonkorrek erradiazioa igorriz galtzen dute bere masaren zati bat. Erradiazioa alfa (partikula masikoak) , beta (elektroiak) eta gamma (uhinak) motakoak izan daiteke. 

Lurreko harri eta beste materialeetan, elementu (edo nukleo) ezengokorrek berez eta jarraikiro igorriko dute erradiaktibitatea.

Hau da,jatorrizko elementu sortzailea ezengokorrak dira eta erradioaktibitatea igorriz, ondorengo egonkorrean bihurtuko dira. 

Beraz, elementu erradiaktiboen ezaugarri nagusi moduan, beren semidesintegrazio-periodoa (T) definitzen da (batzuetan erdibizitza edo batezbesteko bizi-denbora bezala izendatzen da), substantziaren elementu erradiaktiboen kantitate erdia desintregratzeko behar den denbora, alegia.

Estratu bateko elementu sortzailea (erradiaktiboa) eta ondorengoaren (egonkorraren) proportzioa zehaztan bada, eta haren semidesintegrazio-periodoa jakinda, estratuaren adina kalkula dezakegu.

 

Erabilitako elementu erradiaktiboaren semidesintegrazio-tartea ezagutu behar dugu (lagin batean dagoen atomo-erradiaktiboen erdia desintegratzeko dendora).

 

 

Eta azalpen bat (ingeleraz) animazio adierazgarri honen  bidez.

 

 

 

2.2- Geokronologia erlatiboa (Datazio erlatiboa):

 

 Metodo hau gertaera geologikoak ordenatzen saiatzen da, jakiteko zein gertatu zen lehenbizi eta zein ondoren. Hiru printzipiotan oinarrituta dago:

a.-Geruzen gainjarpen (gainezartze) printzipioa.:

Arro sedimentario baten metatutako sedimentuen geruzak pilatu egiten dira eta hori dela eta geruza berrienek zaharrenak estaltzen dituzte.

b.-Prozesu geologikoen gainjarpen printzipioa (intersekzio edo elkargune printzipioa):

Prozesu geologiko bat (faila bat adibidez) beti izaten da bere eragina jasotzen duten materialak baino modernoagoa

c.- Korrelazio-printzipioa:

Fosil bereizgarri bera duten bi geruza fosil, denbora-tarte berekoak dira: fosil horrek adierazten duen denbora-tartekoak dira.

 

Gainjarpen (Gainezartze) printzipioa (video)

 

 

Jarduera 2.:

Radiactive Dating Game: Egin ezazu Click irudi honen gainean. Simulazioa indarrean jartzeko 30-ren bat segundu behar dugu.

 

 

Jarduera 3. 

Ebakidura geologikoen interpretazioa, datazio erlatiboaren printzipioen aplikazioa. Ariketak.

Ariketak egin ahal izateko, clik egin ondoko .pdf fitxategian eta download:

EbakiduraGeologikoak.pdf

 

 

3.- Aktualismoa :

Printzipio honen arabera, iraganean gertatu ziren prozesu geologikoak eta gaur egun gertatzen ari direnak oso antzekoak dira.

Aktualismoa, lan-metodo bat da, baieztapen horretan oinarritzen dena; Charles Lyell-ek (abokatua eta geologo britaniarra) 1830-1833 bitarteko urteetan argitaratu zituen liburuetan, Aktualismoaren lan-metodologia aurkeztu eta aditzera eman zuen.

 

 

4.- Fosilak :

Izaki bizidun baten arrastoa edo haren jardueraren arrastoa, harrian finkatua eta harri bihurtuta da fosil bat.

Fosilizazioa mineralizazio prozesu bat da.

Sedimentua harri sedimentario bihurtzen den bitartean, sedimenturen artean zeuden izaki bizidunen gorpuak edo zatiak ere zenbait prozesu burutzen dute (materia organiko deskonposatzen da eta utzitako hutsuneak mineralak sartzen dira, zuloak sedimentuz betetzen dira ..,. baina zen bizidunaren itxura mantendu egiten da).

 

 

 

Nola sortzen dira fosilak?

 

Fosilak: museo birtuala.

 

 

 

 

 

 

 

 

Laborategian ikusi duzun fosil-erakusketa :

Gutxieneko ezagutza: Trilobites, Ammoniteak eta Foraminiferoak (identifikatzea eta kokapen kronologikoa ezagutzea ).

Trilobiteak: Trilobita klasea, Behe-Kanbriarrean (-650 m.u.) sortu ziren eta Permiar-Triasiko arteko suntsipen masiboan desagertu ziren. Gaur egun ezagutzen den fosil famatuenetako bat da. Paleozoiko-ko fosil-gidaritzat jotzen da.

Ammoniteak: Molusku cephalopodoak ziren, itsastarrak. Siluriar-retik (orain dela 400 m.u.) Kretazeo-ra arte (-65 m.u.) Kretazeo bukaeratik erabat iraungiturik daude. Fosil gidari ezin-hobeak dira eta askotan arroka baten adina bertan aurkitutako amoniteen generoarekin lotzea guztiz posible izaten da.

Foraminiferoak: Kanbriarratik gaur egungora. Ez daude iraungiturik. Foraminiferoak protista zelulabakarrak dira. Bere tamaina dela eta, itsaso guztietan bizi direlako eta azkar eboluzionatzen dutelako, mikropaleontologian oso erabiliak dira. Ondoko irudian foraminifero fosilen sailkapen-Taula:   Egungo foraminiferoak, sedimentuen artean.

 

 

5.- Denbora geologikoaren eskala :

Fitxategi honetan denbora geologikoaren Taula orokorra ikus dezakezue:

Aro3geologikoakTaula4.pdf

 

Taula horretan Planetaren eboluzio-elkarekintzak agerian jarri dugu: atmosferaren eboluzioa, biziaren eboluzioa, landare eta animalien eboluzioaren arteko erlazioak,gehi iraungiketak (estinzioak) eta zenbait gertakizun geologiko garrantzitsuren garapena.

 

Beraz, komeni zaizue inprimatzea eta DIN-A3 formatoko orri handi batean begi bistan beti edukitzea, gelan, saio guztietan eta laborategiko praktikak egiterakoan ere.

 

Menperatu behar duzun gutxieneko informazioak ere zehazten dira, Taularen bukaeran.

Informazio osagarria eskuratzeko:

Las eras geológicas 

 

 

 

 

4.1- Kanbriarraurrea : Hadikoa, Arkeozoikoa eta Proterozoikoa.

4.2- Paleozoikoa : Bizitzaren aniztasuna. "Big-bang" biologikoa, Kanbrikoan.

Paleozoiko bukaeran (Permikoan), Triasikoa hastear zegoela (Mesozoikoa), orain arte izandako iraungiketarik handiena gertatu zen (Permo.Trias edo Permiko-tik Triasikora bitarteko estinzioa).

4.3- Mesozoikoa :Triasikoa, Jurasikoa eta Kretazeoa. Narrastien era.

4.4- Zenozoikoa : Ugaztunen era

Aro Paleozoikoa. Hasiera: Kanbriarra eta big-bang biologikoa.

Aro Mesozoikoa: Periodoak, Triasikoa, Jurasikoa eta Kretazeoa. Narraztien aldia.

 

Aro Zenozoikoa: Periodo Terziarioa eta Koaternarioa.

Periodo Koaternarioa (izotzaroak eta Gizakiaren aldia).

 

 

5.- Iraungiketak:

Azken 500 miloi urtetan 20 iraungitze-prozesu gertatu dira Lurra planetan. Iraungitze prozesurik bortitzenak, Permo-Trias (-225 m.u.) eta Kretazeoaren bukaerakoa (-65 m.u.) izan ziren. Kasu bakoitzean, kausa ez zen berbera eta ez zen bakarra izan.

Ondoko bideo hauetan, Permo-Trias eta Kretazeo bukaerako iraungiketak aztertzen dira.

Bideoak ikusi ondoren, kasu bakoitzean kausa nagusia eta elkarekintzak beste eragile sekundariorekin zerrendatu eta azaldu behar duzu.

Permo Trias iraungiketa eta Kretazeo amaierako iraungiketak ezagutu behar dituzu: uztezko eragileak, ondorioak, datazioa .... garrantzitzuenak izan ziren eta.

 

Estinzioen kausak: bolkanketa gertakizun bortitzak (Deboniko-koan izan ezik, gainontzeko guztietan protagonista), asteroide-talkak, itsasertzetako mikrorganismoen jarduera ...... Atmosferaren osaketan aldaketa handiak suertatu ziren, gainazaleko tenperatura eta ozeanoetako oxigeno disolbatuko kontzentrazioa ere aldatu omen ziren.

Inpaktu zuzenaz gain (talkek eragindakoa, kasu) suertatu zen klima aldaketa izan zen iraungitze-prozesuen eragile nagusia.

Irudi honeta, bolkanketen eragina azaltzen da:

 

 

5.1- "Permo-Trias" iraungiketa:

Iraungitze prozesurik larriena izan da, gure planetaren historian zehar. Zein izan zen iraungitze-prozesu horren kausa? Beste faktore batzuk?

 

5.2- "Kretazeo" bukaerako iraungiketa: 

Zeintzuk izan ziren iraungitze-prozesu honen kausak?