Zelula bizia. Morfologia zelularra.

 

 

1.- Zelula bizia:

1.1- Teoria Zelularra:

Teoria honen arabera, Zelula:

Unitate anatomikoa da: Bizidun guztiak zelulaz osaturik daude.

Unitate fisiologikoa: Zelulak bizirik irauteko beharrezkoak diren prozesu guztiak egin ditzake (elikatu, ingurumenarekin erlazionatu eta ugaldu egiten dute).

Unitate genetikoa: Zelula guztiak beste zelula batetik sortuak dira.

Teoria zelularra hurrengo lau puntutan laburtzen da:

1. Bizidun guztiak zelulaz osatuak daude. Zelula biziduen oinarrizko osagaia da eta zelula bakar batek osa dezake bizidun bat.
2. Zelula guztien jatorria beste zelula bat da, hau da, bizidun guztiak zelula batetik sortu dira.
3. Zelula bakoitzak bizi-funtzio guztiak betetzen ditu, hau da, nutrizioa, erlazioa eta ugalketa burutzen ditu.
4. Zelula bakoitzak gordetzen du, bere funtzionamendurako eta ondorengoei eman beharreko informazio genetiko guztia.

Zelulak dira izaki bizidunak sortzeko gaitasuna daukaten egitura bakarrak.

 

1.2- Diseinu zelularrak:

Gaur egun existitzen diren zelula guztiak bi motatakoak dira:

• Prokariotoak
• Eukariotoak

Zelula prokariotoen antolamendua eukariotikoarena baino sinpleagoa da. Izan ere bere izenak adierazten duen moduan, prokariotoak (nukleorik gabeko zelulak) beti eukariotoekin konparatuz (benetako nukleoa dutenak) definitu egin dira. Prokariotoak, Lurra planetan lehenen agertu ziren zelulak dira (-3800 mu), eta beti organismo zelulabakarrak osatzen dituzte..

Eukariotoak, konplexuagoak izateaz gain, beranduago agertu ziren (-1400 mu) eta goi-mailako organismoak osatzen dituzte, zelulabakarrak nahiz zelulanitzak.

Hori dela eta, prokariotoak bigarren mailako zelulak moduan ikusi egin dira.

Egia da prokariotoaren egitura oso sinplea dela, baina prokariotoek izugarrizko gaitasun metabolikoak dauzkate, Lurraren leku guztiak kolonizatu egin dituzte, bortitzenak ere, kopuruaren aldetik organismo ugarienak dira eta garrantzitsuenak, ezinbestekoak dira lurrean bizi garen organismo eukariotoen iraupenerako (adibidez, ekosistemetan materiaren zikloa ixteko).

Zelula prokariotoa (bacterial cell) eta zelula eukariotikoa (Plant and animal cell) alderatzeko baliabideak:

Diseinu zelularrak: morfologia zelularra.(ingeleraz) (I)

 

1.- Zelula prokariotiko eta eukariotikoaren arteko hiru desberdintasun azaltzen jakin behar duzu; horretarako (I) esteka erabiliko duzu.

2.- Animalia zelula eukariotiko eta landare zelula eukariotikoaren artean hiru desberdintasun azaltzen jakin behar duzu,(I) esteka erabiliz.

 

Sar zaitez helbide hauetan, zelula eukariotikoen organoxkak aztertzeko:

Animalia zelula eukariotikoa: aurkezpen orokorra, animazio eraginkor batez.

 Anatomia zelularra. Ezinbestekoa

2.- Zelula Eukariotikoa aztertzen:

2.1.- Bildukinak:

a) Mintz plasmatikoa (zelula mota guztietan).

b) Pareta zelular zelulosikoa (landare zelula eukariotikoetan).

c) Glikokalix-a (gehienbat, animalia zeluletan).

 

Mintz plasmatikoak, sarrera eta irteera guztiak kontrolatzen ditu; horretaz gain, nortasun zelularraren oinarria da eta erlazio funtzioa betetzen du. Osaera kimiko lipidiko eta proteinikoa du nagusi.

Mintz plasmatikoaren egitura.

Mintzaren funtzioak: garraio lana, sarrera eta irteeretan.

 

2.2- Zitoplasma:

2.2.1- Zitosol-a: Barne ingurune zelularrean dagoen "zopa elikagarria", uretan gatz mineralak disolbaturik daude, aminoazidoak, gluzidoak ... eta biomolekula guztiak. Molekula txikiak disoluziotan eta handiagoak suspentsio koloidal batean.

 

2.2.2- Morfoplasma: Zopa honetan dauden organoxka multzoa; ondoko taulan, elementu bakoitzaren deskribapena eta funtzioa azaltzen dira.

 

Morfoplasmaren elementua (urdinez, ezagutzeko ezinbestekoak).	Funtzio biologikoa
Mitokondrioak	Mitokondrioaren irudia Mitokondrioak. Mitokondrioaren irudia (II) Energia lortzeko organoxkak dira. Biomolekulen errekuntzak, oxigenoarekin, burutzen dira.
Kloroplastoak	Kloroplastoaren irudia. Kloroplastoen egitura. Plasto hauetan, landareek fotosintesia burutzen dute.
Erribosomak	Proteineen sintesian ezinbestekoak dira.
Zitoeskeletoa	Zitoeskeletoa (videoa). Mikrohodiak. Zelularen forma zehazten dute; zitoplasman sortzen diren fluxuak eta desplazamenduak bideratzen dute.
Zentrioloak (Zentrosoma)	Mitosia eta Meiosi prozesuetan (animali zeluletan) ezinbestekoak dira; zilioak eta flageloen sorrera eta koordinazioan konprometiturik daude. Zilio eta flageloak.
Sare endoplasmatiko bikortsua	Kanporatzeko proteinen biltoki "dinamikoa"; kontzentratu, garraiatu, eta glukosidazioaren hasiera fasea burutzen dira, sare honen poltsetan ; espazio- egitura lortzen dute (4. barne).
Diktiosoma	Sare bikortsutik datorrena osatzen du, osagai gluzidikoz; glukosidazio fasea bukatzen da; glukopoteinak osatzen dira; garraioa eta kontzentrazioa. Jariaketa-xixkuak sortzen ditu. Sare Endoplasmatikoa eta Diktiosoma. Diktiosoma1. Diktiosoma2.
Sare endoplasmatiko leuna	Gantzak eta beste lipido batzu ekoizten eta jariatzen dira.
Lisosomak	Hidrolasa azidoz (pH= 5,5) beteriko xixkuak dira.   Lisosomak.
Peroxisomak	Peroxidasaz beteriko xixkuak dira (katalasa ...)
Jariaketa-xixkuak	Diktiosomatik eratortzen dira; jariaketa prozesuetan ari dira, exozitosiaren bitartez.
Bakuoloak eta plastoak	Erreserba-gordelekuak izaten dira (ura gordetzeko eta beste zenbait substantzia).

 

 

Berpasoa egiteko: Zelula eukariotoaren morfologia:

Zelula barnetik, bidaiaria.

 

3.- Nukleoa:

Nukleoa da zelula eukariotoen egiturarik handiena. Mintz nuklearra eta nukleoplasma dira nukleoaren elementu nagusiak.

Nukleoplasman aurkitzen dira biomolekula mota bereizgarri bat: Azido Nukleikoak.

Nukleoan daude zelularen ADN-harizpiak (kromosomak osatuz), informazio genetikoaren gordelekua baita.

 

ADNaren historia (gaztelaniaz)

 

3.1- Azido nukleikoak. ADN-a.

Azido nukleikoak nukleotidoz osaturiko kateak dira (polinukleotidoak), bizidunen informazio genetikoa kodetzen duten molekulak.

Nukleotidoa da Azido nukleikoen oinarrizko unitatea, fosfato talde batez, monosakarido batez (erribosa edo desoxierribosa, biak pentosak dira bost Carbono atomo baitituzte)) eta base batez osatuak.

Nukleotidoak josiz polinukleotidoak (kateak) lortzen dira. (Ikusi irudia).

Azido nukleiko guztiak polinukleotidoak dira.

DBH 4. ko mailan Azido nukleikoen egitura eta funtzioa ulertzea da helburua; osagai kimikoen formula molekularrak Batxilergoaren 2. mailako Biologian ikasiko dugu.

 

Naturan, bi motatakoak aurkitu daitezke:

a) azido erribonukleikoa (RNA) eta

b) azido desoxirribonukleikoa (DNA).

 

Friedrich Miescher kimikariak izendatu eta deskribatu zituen lehenbizi, zelulen nukleoan topatu zituelako eta negatiboki kargatuta egoten direlako.

DNA prokariotoetan zein eukariotoetan aurkitzen da (eukariotoetan solik nukleoan),

eta informazio genetikoa gordetzeaz eta hurrengo belaunaldietara pasatzeaz arduratzen da.

RNAk DNAren informazioa proteina bihurketan parte hartzen du.

Zenbait RNA-mota daude, eta bakoitzak funtzio bat du:

1.- RNA erribosomikoa (rRNA) erribosomen osagaia da,

2.- RNA mezulariek (mRNA) informazio genetikoa erribosometara eramaten dute, eta

3.- RNA garraiatzaileek (tRNA) mRNAen informazioa aminoazido-sekuentzietara itzultzen dute.

Horiez gain, funtzio bereziak dituzten beste RNA batzuk daude.

 

Azido nukleikoen mota biak (ADN eta ARN) nukleotidoen monosakaridoagatik bereizten dira: DNAn 2´-desoxi-D-erribosa da monosakaridoa (desoxirribonukleotidoak), eta RNAn, D-erribosa (erribonukleotidoak).

 

Nukleotidoren arteko josturak Fosfodiester loturak deitzen dira eta kateei polaritatea edo noranzkoa ematen die, eta polinukleotidoetan 5´ eta 3´ muturrak bereiz daitezke: 5´ muturrak ez du beste nukleotidorik pentosaren 5´ karbonoan eta 3´ muturrak 3´ aldean (aske daude).

 

 

 

Azido nukleiko bakoitzean, base purikoen eta pirimidinikoen mota bi ager daitezke: DNAn, adenina (A) eta guanina (G) dira base purikoak, eta zitosina (C) eta timina (T) pirimidinikoak.

Maila honetan ez dugu baseen formula kimikoak buruz ezagutu behar; horren ordez, hizkiak erabiliko ditugu baseak izendatzeko (A; G; T; C; U).

RNAk, timinaren ordez, uraziloa (U) dauka; horixe da bi azido nukleikoen arteko bigarren desberdintasuna (lehena pentosa da).

Pentosa eta base nitrogenodun horietako bat uztartuta daude lotura glikosidikoaren bidez. Halaber, inoiz beste base nitrogenodun batzuk ere ager daitezke, metilazio, hidroximetilazio edo glikosilazioaren bidez base arruntetatik deribatuak (adibidez, hipoxantina, 5-metilzitosina, 7-metilguanina…).

Base urri horiek RNA-molekuletan sarriago ageri dira, tRNAn batez ere, eta hainbat funtziorekin izan dezakete zerikusia (erregulazioa, babesa, seinale espezifikoak…).

Azido nukelikoen osaera eta egitura hobeto ulertzeko ondoko animazio eta baliabide grafikoak erabil ditzakezue:

Azido nukleikoak (ingeleraz)

 

3.2- Mintz nuklearra:

Bi mintzez osatuta dago, kanpo mintza eta barne mintza. Kanpo mintza SEB-arekin lotuta dago. Kanpo eta barne mintzak nukleo-poroek zeharkatuta daude, zitoplasmarekiko komunikabideak dira eta.

 

3.3-Nukleoplasma:

Barne-ingurune urtsua da; nukleoplasman, oso egitura bereziak daude: Kromosomak.

Unitate morfologiko hauetan, bizidun bat eraikitzeko informazio guztia kodetuta dago.

Kromosomeek itxura harizpikaria dute. Kromosomen osaera kimikoa: ADN + proteinak. Substantzia honi kromatina deitzen zaio, beraz kromosomak kromatinaz osaturik daude (ADN eta proteinak).

 

ADN-a, kromosomen mamia: Watson eta Ctick-en eredu molekularra

Kromosomak. Azalpen grafikoa.

Kromatinaren egitura.

Nolakoak dira kromosomak?

 

Kromosoma motak: Besoen luzera erlatiboaren arabera sailkatzen dira (ikusi irudia), hau da zentromeroen kokapenaren arebrako sailkapena.

Lau mota bereizten dira (ezkerretik eskubira izendatzen dira):

 

a) Metazentrikoak

 

b) Azpimetazentrikoak

 

c) Akrozentrikoak

 

d) Telozentrikoak (hauek ez dira aurkitzen errealitatean, sailkapen teorikoetan izendatu arren).

 

 

 

 

Jarduera 2. Zer dakizu kromosomeei buruz?

Jarduera 3. DNAari buruzko kontzeptuak.

Jarduera 4. Saguz, animalia zelularen organuluak lotu behar duzu.

Jarduera 5. Saguz, landare zelularen organuluak lotu behar duzu.