Sistema materialak: Higidura eta indarrak.

 

 

1.- Sistema materialak:

1.1- Zer da materia?: Masa duen eta espazioan bolumen bat okupatzen duen oro da materia.

1.2.- Materia zertaz osatzen da?: Unitate txikiz edo partikula txikiz osatuta dago; partikula horiek atomoak dira. Atomoak elkartzen direnean molekulak sortzen dira.

Materiaren osaera hobe ulertzeko azter ezazu web honen informazioa (materia bizia nahiz materia ezbizia):

 

Materiaren osaera: atomoak eta molekulak.

 

Substantzia baten atomo guztiak berdinak direnean, substantzia horri elementu esaten zaio (adibidez, urre zati baten atomo guztiak urre-atomoak dira).

Substantzia baten molekuletan atomo desberdinak erabiltzen direnean, substantzia horri konposatu deitzen diogu (adibidez ura, bere molekuletan oxigeno-atomoak eta hidrogeno-atomoak loturik bait daude).

Konposatuak elementu desberdinen atomoz osaturik daude; konposatuak, beraz, deskonposa daitezke substantzia sinpleagotan. Adibidez, ura konposatua da, eta hidrogenoz (elementua) eta oxigenoz (elementua) osatuta dago.

Egin ezazu click lotura honetan (eta ezkerreko zutabean Moléculas hautatu) eta elementuak eta konposatuak bereizten ikasiko duzu :

 

Jarduera 1. Elementuak eta konposatuak bereizteko jarduera (compounds and elements).

 

 

2.- Higidura:

2.1.- Higidura baten Posizioa, ibilbidea, distantzia eta lekuzaldaketa:

Objetu baten posizioa zehazteko, geldirik dagoen erreferentzia-sistema bat zehaztu behar dugu. Erreferentzia-sistema hauek, sistema kartesianoak izaten dira, koordenatu-ardatzez eginik.

 

a) Posizioa denboran zehar aldatzen bada, objetua mugitzen ari dela esaten dugu eta objetuari higikaria deitzen diogu.

b) Ibilbidea higikariak egindako bidea da.

c) Distantzia, ibilbidearen neurria, metro edo km-tan.

d) Lekuzaldaketa, (desplazamendua) higiduraren hasierako puntuaren eta azken puntuaren arteko distantzia da (lerro zuzenean).

Askotan lekuzaldaketak eta ibilbideak neurri edo balio desberdinak izaten dituzte. Hau guztia ondo ulertzeko:

 

Lekuzaldaketa ( desplazamendua) eta ibilbidea (distantzia)

 

2.2.- Abiadura.

Higikariak lekualdatu egin daitezke, azkar edo motel. Abiadura da (batez besteko abiadura) higikariak egiten duen ibilbidea eta behar izan duen denboraren arteko erlazioa.Nazioarteko Siteman, unitateak segunduko metrotan, ( m/s), neurtzen dira.

 

2.3.- Azelerazioa:

Abiaduraren aldaketa denbora zehatz batean. Azelerazioa kalkulatzeko, bukaerako abiadura eta hasierako abiaduraren arteko aldea zati behar izan dugun denbora egin behar da.

 

2.4.- Higidura motak:

Higidura zuzen uniformea:   Higidura zuzena da higikariak deskribatzen duen ibilbidea zuzena delako. Honetaz gain, bere abiadura konstantea mantentzen du, azelerazioa zero delako. Horrelakoetan higidura hori zuzen eta uniformea dela esaten da. Higikariak beti denbora tarte berdinetan distantzia berdina egiten du.

Higidura zuzen uniformeki aldakorra (azelerazio konstantearekin): Higikariaen abiadura ez da konstantea izaten, azelerazio konstantea (0 >azelerazioa> 0) bait dago. Horrexegatik daukagu higidura zuzen eta uniformeki azeleratu bat. Denbora tarte berdinetan, abiadura handiagotze berdina egiten du.   Higidura zuzen azelerazio konstatearekin

Abiadura konstanteko higidura eta azelerazio konstanteko higidua: alderaketa

 

Higidura mota: abiadura konstantekoa.

 

 

Jarduera 2. Simulazioak: 

Higidura zuzen uniformea eta ez-uniformea.

 

 

 

3.- Indarrak:

Gorputz baten forma edo pausagune edo higidura- egoera aldatzen duten kausak dira indarrak.

Indarra eta azelerazioa:

Geldirik dagoen objektu bati indar bat eragitean, objektua mugitzen hasiko da eta haren abiadura aldatuko da: azelerazioa gertatu da. Gauza bera gertatzen da higikari bat geldiarazteko: indar bat erabili behar dugu (galgak).

Eragindako indarraren eta eragindako azelerazioaren arteko erlazioa gorputzaren masaren araberakoa da eta honela adierazten da:

F = m· a

 

 

Indarra, newton-etan neurtzen da (N); azelerazioa m/s2 eta masa kilogramo-tan. Hau da, 1N-eko indarrak, 1kg-ko masa batean eragiten du 1m/s2 ko azelerazioa.

1 N = 1Kg· 1m/s2

 

 

 

4.- Masa eta Pisua:

Masa, gorputz baten materia kopurua da; Pisua indar bat da: gure planetak masa horretan egiten duen erakarpenaren neurria (erakarpen grabitatorioa, indar grabitatorioa).

Pisua urrutiko indarra da, eta Lurrak azelerazio konstantea eragiten du (g); hau da erlazioa:

P = m· g

 

Dakizunez, Masa Kg-tan neurtuko dugu eta Pisua (indarra) Newton-etan.

Gure planetaren masak, 9,8m/s2 ko azelerazioa ( g) sortzen du, erakartzen dituen gorputz guztietan; beraz, Lur planetaren erakarpen-eremuan, gure gorputzaren masa erakarria da eta erakarpen edo grabitazioa indarra horrela kalkulatuko dugu:

 

Grabitazio edo erakarpen indarra = gure gorputzaren masa · 9,8m/s2

 

Pisua (indarra) newton-etan = gure gorputzaren masa kilogramotan · 9,8m/s2P = masa · g

 

70 kilogramo-ko masa duen pertsona baten pisua, horrela kalkulatuko dugu:

 

P= 70 Kg · g
eta eragiketa egin ondoren, P = 686 newton.

 

Baina guk pisua "kilo-tan" esaten dela entzuten dugu, zer gertatzen da?

Errealitatean, Pisua-ren "kiloak" ez dira kilogramoak; pisuaren "kiloak" dira kilopondioak edo kilogramo-indar.

Pisua (indar bat denez gero) neur daiteke newton-etan edo kilopondio-tan.

 

Eta zein da baliokidetza kilopondio eta newtonen artean?

Gogoratu!    1 Kilopondio = 9,8 newton.

 

Orduan aurreko adibidean, P = 686 Newton , edoP = 70 kilopondio esan daiteke.

Kontuan hartzeko: pisua adierazteko "kilo" terminuak ez du adierazten gorputzaren masa; pisuak adierazten du planetaren masak eragiten duen erakarpen indarra, gorputz horretik tira egiten duena, kilopondio-tan (edo kilogramo-indar) neurtuta.

 

Masa eta Pisua desberdintzen ikasteko, animazio honetan sartu:

 

Jarduera 3.

Mass and weight are not the same thing.

Zenbat pisatzen duzu beste planeteetan? Zergatia azaldu behar duzu.

 

 

Pisuaren unitateak Newton-etan adierazten dira; hau kontuan hartuta, kalkula ezazu planeta bakoitzaren azelerazio grabitatorioaren balioa (g).

 

Jarduera 4: Proba ezazu ondoko animazioaren masa desberdinen pisua, planeta desberdinetan:

 

 

 

Jarduera 5: Beha ezazu ondoko irudia eta zergatik planeta desberdinetan abiadura desberdinetan behar diren azaldu behar duzu (abiadura mph-tan dago adierazita edo milla/orduko-tan, EEUU-ko neurri-sisteman ).